مغولی شخص ( تيموجين ) په ١٢٠٦ م عيسوی کال کښی په مغول کښی  خپل سلطنت قايم کړ ، په ١٢٧١ م عيسویکال کښی دده لمسی ( خوولی ) د ( يوان ) په نوم دولتی لقب وټاکه  او په ١٢٧٩ م کال کښی يی د ( سونګ ) امپراطوری رژيم نسکور کړ او  بيجنګ يی چه په هغه زمانه کښی ( دا دو ) نوميده ، د خپل پايتخت په توګه ټينګ کړ ٠

 مغولی قوم اصلاٌ د لوي ديوال په شمالی طرف په پراخه شاړه مځکه کښی کوچيانی ژوند کاوه٠( تيموجين ) د مغولو  نورو بيلا بيلو قبايلو ته ماتی ورکړی  او  د مغول لوي وحدت يی ترسره کړ او د مغول په پراخه خاوره کښی يی  لوی سلطنت  قايم  کړ او د  خپل ځان سره  يی په چنګيز خان لقب وتاړه ٠ له دی نه مخکښی مغولی اردو پر منځنی اسيا .، ختيځی اروپا او فارس باندی تيريکوونکی جګړی هم وکړی  ٠  خو  دغه لوی سلطنت چه  تسلط يی د( هارخولين ) په مرکزيت  د اروپا اواسيا پراخی سيمی ونيولی ژر په څو وړوکو خپلواکو ملکونو ټوټه ټوټه شو ٠ او دغو ټوټه  شويو وړوکو ملکونو د مغول امپراطور  خپل لوی  خان وباله ٠

د ( يوان ) تر تسلط لاندی  شمالی سيمه يی د اوږدی مودی دپاره  د  دوامدارو جګړو له امله ډيره سخته ويجاړه او کنډواله شوه ٠ نو ( يوان شه جو) نومی امپراطور چه د يوان د سلطنت مؤسس و،  په زيات قوت سره  بزګری چاری پرمخبيولی او ژيړ سيند يی ښه اداره او منظم کړ ٠

د ( تانګ )– ( سونګ ) او ( يوان ) په درو امپراطوری دورو کښی چين په نړی کښی تر ټولو نه مترقی هيواد بلل کيده ، اقتصادی ترقۍ او کلتوری پرمختيا يی د ګاونډيو هيوادو  زياته توجه ځان ته راجلبه کړه  ٠ په هغه زمانه کښی د بيلا بيلو هيوادونو استازی او سوداګران وار په واره چين ته راغلل ٠ نو  د چين  او خارجی هيوادونو او سيمو تر منځ راکړی ورکړی په جوش خروش سره پراخی شوی ٠ د ( يوان ) په دوره کښی د ختيځ او لويديځ تر منځ د استازيو او سوداګرانو تګ راتګ د تيرو هرو وختونو څخه زيات ؤ ٠ د ( يوان ) لوی سلطنت د جاپان او د جنوب  ختيځی اسيا د مختلفو هيوادونو  سره خپلی زياتی اړيکی ټينګی کړی او د چين او هند تر منځ سمندری ترانسپورټ  هم هوار شو  چه په سمندر کښی د چين  زيات شمير بيړۍ  ليدل کيدی ٠ دغه شان  د چين د چاپ  تخنيک – باروت او قطب نما دغه دريواړه لوی ابداع هم د ( يوان ) په دوره کښی د عربو له لاری اروپا ته خپاره شول ٠ مقابلتاٌ د  عربی هيوادونو نجوم پيژندنه – د روغتيا پوهنه – رياضي علوم  هم په پرله پسی توګه چين ته داخل  شول ٠ علاوه په دی  اسلامی مذهب هم  د هيواد په زياتو سيمو کښی پراختيا  وموندله ٠ برسيره پر دی له سمندری لاری نه د عربی ټاپووزمی سره د چين اړيکه د ( يون نان ) ولايت د وچی له لاری  ترسره کيدله ٠ چينی باب  ختيځی افريقی ته يووړل شول  او  حتی په المغرب کښی يی هم تود بازار پيدا کړ  ٠ په ١٢٧٥ م عيسوی  کال کښی د( وينيسی ) سوداګر زوی مارکوپولو له  خپل پلار سره چين ته ورسيدل او په چين کښی يی ١٧ کلنه هستوګنه وکړه ٠ هغه د چين په باب يو سفری يادداشت  وليکل ٠  دغه کتاب وروسته په زياتو پيړيو کښی له داسی غوره او مهمواثارو څخه شميرل کيده چه لويديځ خلکو  ددی کتاب څخه  چين او اسيا وپيژندله ٠

له فرهنګی لحاظه د ( يوان ) په سلطنتی دوره کښی رامنځ ته شوی  اوپراګانی ډيری مشهوری دی  ٠د پيغلی ( داو عه ) بی عدالتی وژنی او په لويديځ انګړ کښی د عشقی  کيسی په شمول   يو لړ هنری اثارچه د( ګوان هان چين ) ، ( وانګ شه پو ) ، ( بای پو ) او( ماجه يوان ) په ګډون د لويو ليکوالو او شاعرانو له خوا و ليکل شول  ، تر اوسه پوری د خلکو په منځ کښی زيات شهرت لری  ٠

د ( هان ) پر لوی قوم باندی د مغولی رژيم تسلط او ظلم خورا زيات سخت وو  چه دا د ( هان ) قوم د خلکو سخت او قوی مخالفت سبب شو ٠ په ١٣٣٣ م کال کښی د مذهبونو او پټو ډلواو ټولنو په وسيله د بزګرو قيامونو او پاڅونونو ګرد هيواد جارو کړ ٠ په ١٣٥١ م کال کښی  د ژيړ سيند  د ترميمولو په بهيرکښی ملازمينو خلکو د سره دسمال په علامه قوي قيام راپورته کړ ٠ په ١٣٤١ م کال کښی د ( هاو جو) په سيمه کښی د سره دسمال د قيام کوونکی پوځ قوماندان ( جو يوان جانګ ) د مغولي تيريکوونکو د شړلو او د هان قوم د واک د بيا ترلاسه کولو په مقصد ناری ووهلی او ددی شعار په اوچتولو سره يی د قيام کوونکو قواوو په قوماندانۍ د ( يوان ) مرکز ( دا او ) ښار ته لښکرکشی وکړه او په اخرکښی يی د يوان رژيم نسکور کړ او د ( مين ) لوی سلطنت  يی ټينګ  کړ ٠